Dienbien.gov.vn - Người Hoa (người Xạ Phang) là dân tộc ít người của tỉnh Điện Biên, họ cư trú thành bản, theo dòng họ tập trung tại các xã thuộc huyện Mường Chà, Nậm Pồ, Mường Nhé, Tủa Chùa. Đến nay, người Xạ Phang vẫn còn giữ được rất nhiều di sản văn hóa truyền thống của dân tộc, trong đó có nghề thêu giày.
Phụ nữ Xạ Phang khâu và thêu giày bằng phương pháp thủ công
Giày của người Xạ Phang được thêu hoa văn đẹp rực rỡ, cuốn hút bởi đôi bàn tay khéo léo của những người phụ nữ. Ngay từ khi còn ở độ tuổi thiếu niên, các bé gái người Xạ Phang đã được các bà, các mẹ, các chị hướng dẫn việc may vá, thêu thùa, làm các đồ dùng sinh hoạt và trang phục cá nhân. Những khi rảnh rỗi, dưới hiên nhà, không khó bắt gặp những người phụ nữ cần mẫn với từng đường kim mũi chỉ để tạo ra những đôi giày thêu vốn được coi là thước đo sự khéo léo, đảm đang của người phụ nữ Xạ Phang. Để làm được một đôi giày thêu tốt phải trải qua nhiều bước: Lựa chọn, chuẩn bị nguyên liệu đủ để làm giày, tiếp đến là lựa chọn kiểu giày phù hợp với đối tượng sử dụng để cắt và khâu đế giày, cắt tỉa tạo hình hoa văn và thêu hoa văn trên thân giày, khâu giáp thân giày, quai giày với đế để hoàn chỉnh giày.
Giày của người Xạ Phang có nhiều loại, trong đó có giày nam, giày nữ, giày cho người cao tuổi và giày dành riêng cho chú rể, cô dâu trong ngày cưới. Giày cho người cao tuổi và giày chú rể chỉ có màu đen, mũi tròn và kín. Còn giày cho nam và nữ, từ trung tuổi trở xuống đều là các đôi giày nhiều màu sắc, nhiều họa tiết. Ðiểm khác nhau giữa giày nam và giày nữ là giày nữ kín mũi, còn giày nam hở một phần phía trước và thân giày.
Nguyên liệu chính để chế tác một đôi giày hoàn chỉnh gồm có: vải, mo tre, chỉ khâu, chỉ thêu, keo dán, giấy bản và kèm theo các dụng cụ như: kéo, dao nhỏ, kim khâu, kim thêu, cục sáp ong khô. Vải để khâu đế giày và thân giày phải là loại vải dày, dai, có độ bền (thường dùng vải dệt thủ công của người Thái). Chỉ khâu được làm từ vỏ một loại cây rừng, người Xạ Phang gọi là cây Mà, đây là loại sợi săn chắc, dẻo, dai, ít thấm nước. Tiếp đến là phần đế giày, nguyên liệu chính dùng làm đế giày là những chiếc mo tre già, đã khô, tách ra khỏi thân măng, đây là loại vật liệu có sẵn tại địa phương được những người phụ nữ thu gom về ép phẳng, tích trữ và sử dụng khi cần thiết. Công phu nhất là vật liệu lót giữa hai lớp đế giày, người ta phải lấy lá tre rừng thái nhỏ, luộc chín, giã nhuyễn, phơi khô để tăng độ xốp, tạo cảm giác êm ái khi sử dụng. Đối với loại keo dán đế giày được người Xạ Phang làm ra từ củ của một loại cây rừng, người Xạ Phang gọi là cây Mùa Rỉ. Củ của cây Mùa rỉ được đào về, rửa sạch, gọt bỏ vỏ, lấy phần ruột, giã nhuyễn, hòa vào nước và lọc hết bã thô, cho lên nồi nấu sôi cho đến khi hỗn hợp chín và tạo thành hồ đặc như keo dán thì sử dụng được.
Chỉ thêu hoa văn trên giày phải là loại ít phai màu, thường được mua ở các phiên chợ hoặc của các tiểu thương buôn bán tạp hóa. Các loại chỉ màu dùng để thêu giày là những loại chỉ tự nhiên với khá nhiều màu sắc như đỏ, hồng, xanh, vàng. Bởi vậy, giày thêu của người Xạ Phang không chỉ đơn thuần là vật dụng bảo vệ chân, giúp con người di chuyển mà nó đã trở thành một tác phẩm nghệ thuật được tạo nên từ chính những đôi bàn tay khéo léo của những người phụ nữ Xạ Phang.
Thân giày được cắt định hình từ vải trắng, mặt ngoài của thân giày được táp một lớp vải màu làm nền thêu trang trí các mảng hoa văn sặc sỡ và được thêu hoa văn, dù là giày cho nam hoặc cho nữ thì cách thêu và hoa văn chính được thêu là như nhau, gồm các loại hoa lá cách điệu, thực vật thân leo, ngoài ra cũng có một số hoa văn hình học như: ô trám lồng, ríc rắc, sóng lượn, răng cưa... Tạo hoa văn và thêu trên giày mới chỉ nghe nói thì cảm thấy đơn giản, nhưng khi quan sát những người phụ nữ Xạ Phang thực hiện mới thấy cực kỳ khó, đòi hỏi rất nhiều kỹ năng, kinh nghiệm và sự tập trung của người làm. Những thiếu nữ Xạ Phang cho biết những ngày đầu mới tập làm mặc dù đã tập trung cao độ mà đường thêu vẫn rất vụng về và không chính xác, đường chỉ thêu còn sai, rất khó để pha phối các loại chỉ màu. Để có được những mảng màu trang trí đặc sắc, tinh xảo thì bản thân những người phụ nữ phải có quá trình tự học, rèn luyện và sáng tạo thật sự nghiêm túc mới có thành quả. Có nhiều chị đã có thể thêu thành thạo mà không phụ thuộc vào các hình hoa văn cắt sẵn bởi mọi họa tiết, hoa văn đã được ghi nhớ sâu trong tâm trí và cứ thế thêu lên.
Khâu, ghép thân với đế giày là công đoạn cuối để hoàn thiện giày. Nghệ nhân dùng loại chỉ to, chắc, những đường khâu giấu ẩn rất khéo, không lộ và thô, đảm bảo thẩm mỹ, góp phần tạo nên sản phẩm hoàn hảo.
Tuy hoa văn giống nhau nhưng mỗi đôi giày đều được phối màu riêng biệt và thể hiện sự tỉ mỉ, khéo léo của người phụ nữ Xạ Phang
Hiện nay, việc thêu hoa văn và tạo ra những đôi giày sặc sỡ của người Xạ Phang vẫn đang được duy trì thực hành trong tất cả các gia đình, đến với bản làng của người Xạ Phang ở bất cứ địa phương nào trong tỉnh Điện Biên chúng ta sẽ luôn thấy hình ảnh những người phụ nữ khéo léo, cần mẫn ngồi quây quần bên nhau cùng chuyện trò, thêu thùa, khâu may những bộ trang phục truyền thống và những đôi giày cho các thành viên trong gia đình sử dụng.
Với giá trị tiêu biểu, nghề làm giày thêu của người Xạ Phang ở các huyện Mường Chà, Nậm Pồ, Tủa Chùa được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đưa vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia theo Quyết định số 829/QĐ-BVHTTDL ngày 9/3/2021./.
Nguyễn Dịu